Spoorloos

Het verschil zit in de details, zoals zo vaak. Raymond Lamorne, scheikundeleraar, vijftig jaar oud, fout baardje, zoekt naar een vrouw. Een vrouw die bij hem in de auto wil stappen, zonder dat iemand het ziet. Aan misbruik in de klassieke zin van het woord denkt hij niet, hij voert slechts een gedachtenexperiment uit. Op een stille landweg staat een jonge vrouw te liften. Als Raymond stopt komt achter de bosjes ook de onvermijdelijke jongeman tevoorschijn. Merde! In het boek zegt hij tegen het stel: “Ik heb ruimte genoeg voor twee, maar ik stopte omdat ik háár alleen wilde meenemen.” In de film voegt hij er aan toe: “Salut”, en steekt hij bij wijze van groet zijn hand uit het autoraam. Die hand, dat is het detail dat van Raymond Lamorne een persoon maakt, een scheikundeleraar van vlees en bloed. Dat gebaar, ergens op de grens tussen ironie en cynisme, dat snap ik zo goed dat Raymond opeens geloofwaardig wordt tot in de krochten van zijn zelfverklaarde sociopatie.
Inderdaad, ik heb het over ‘Het Gouden Ei’ en over ‘Spoorloos’, beide geschreven door Tim Krabbé. Het boek is populair, maar Krabbé is ten onrechte nooit geaccepteerd als belangrijk auteur. De film gaat door voor één van de beste Nederlandse filmproducties. Bij herhaald herzien van de film valt daar wel wat op af te dingen, want de veel geprezen muziek van Harry Vrienten is opdringerig en gedateerd, de eveneens geprezen rol van Gene Bervoets als Rex Hofman is zeurderig en plat, en zelfs de bekroonde acteerprestatie van Johanna ter Steege als Saskia scheert af en toe gevaarlijk langs het randje. Gelukkig hebben we de door regisseur George Sluizer met briljante eenvoud in beeld gebrachte scènes met Raymond, gespeeld door de verder in Nederland onbekend gebleven Bernard-Pierre Donnadieu. Raymond is een prototypisch Krabbé-personage, veel meer dan de vermeende hoofdpersoon Rex Hofman. De man als jongetje. De volwassen man die spelletjes speelt met het leven. Spelletjes van een bedriegelijke eenvoud. Zo zijn ze, jongetjes. Sociopaten.
Bij herzien van de film vallen voor het eerst subtiele details op die vooruitwijzen naar het gruwelijke slot; Bij de eerste poging van Raymond om een vrouw te bedwelmen zien we, een visueel detail dat in het boek ontbreekt, op de achtergrond mannen bezig die een kuil aan het graven zijn. Tijdens de rit die Raymond en Rex naar Frankrijk maken worden ze (ook dit ontbreekt in het boek) staande gehouden door een motoragent die een defect aan de verlichting van de auto heeft geconstateerd en tevens opmerkt dat Raymond geen veiligheidsgordel draagt. Het eerste, zo verklaart Raymond, is een los contact, sorry, maar voor het tweede heeft hij een gecertificeerde medische verklaring: claustrofobie. Even later vertelt Raymond aan Lex dat hij zich, na het redden van een meisje van de verdrinkingsdood, afvroeg of behalve vanzelfsprekend heldengedrag ook moreel volstrekt abject gedrag tot zijn mogelijkheden behoorde. En dat weet je alleen door het te gaan doen en dan maar te zien hoe ver je komt. Iemand iets aandoen dat echt gruwelijk is. En dus (en achter dit ‘dus’ gaat de monomane pracht van Krabbé’s oeuvre schuil) eindigen zowel boek als film met een stuitend slot. In boeken zijn we dat wel enigszins gewend, maar film stelt doorgaans andere eisen. Dat Sluizer en zijn producent(en) het aandurfden om de film in de meest letterlijke zin op zwart te laten eindigen, ook dat is wat ‘Spoorloos’ tot een bijzondere film maakt.