De tweede cirkel

Tijdens de titels aan het begin van 'De Tweede cirkel' dacht ik nog dat ik misschien beter weer naar bed had kunnen gaan. Dat lag niet aan de titels, want die zijn net zo onleesbaar als bij andere russische films, maar aan mijn door te korte nachtrust en het bombardement van Greenaway's 'Prospero's Books' zwaar aangeslagen conditie. Wie in zo'n situatie naar een film van Sokoerov gaat loopt een groot risico dat hij zijn medebezoekers binnen vijf minuten vergast op luid gesnurk. Sokoerov filmt niet bepaald om zijn publiek wakker te houden; klaarwakker moet je zijn. Dacht ik. Toen volgden anderhalf uur op het puntje van mijn stoel voor een heel erg trage film waarvan de dramatische handeling in een paar zinnen is samen te vatten. 'De tweede cirkel' is één van de mooiste films die ik ooit heb gezien.
Een zoon keert terug naar het schamele onderkomen van zijn vader; hij heeft zojuist het bericht van zijn dood ontvangen. De vader is niet overleden, hij is dood. We krijgen niet te zien wie hij was, zoals we ook eigenlijk niets te weten komen over de zoon die zijn begrafenis gaat regelen. Wat we zien is een kamer met een bed waarin een lijk ligt. In geval van lijk volgt er een vaste procedure, die in zijn geheel moet worden afgewerkt. Er moet een dokter komen die de dood constateert. De enige nabestaande moet naar het gemeentehuis. Dan komt er een takkewijf van de begrafenisonderneming die over de prijs onderhandelt, en de zoon als een kleuter behandelt. Vervolgens wordt er een kist gebracht, het lijk wordt gebalsemd, gekist, en met grote moeite de smalle trap afgezeuld. Wat rest is een leeg huis. Einde film.
Zoals bij bijna alle in het kringetje van cinefielen zeer gewilde russische films kan je je ook bij het werk van Sokoerov vaak afvragen waar het nu eigenlijk over gaat. 'Dagen van duisternis' bijvoorbeeld is een prachtige film, maar als westerse toeschouwer houd je toch het gevoel dat je de pointe mist. Volgens Tarkovsky, in wiens voetsporen Sokoerov bewust probeert te treden, kan een westerling de russische zielsgesteldheid ook niet echt begrijpen. Gevolg is natuurlijk een uitgebreide interpretatiezucht bij het intellectuele publiek. Het is een gewoonte die blijkbaar moeilijk is uit te schakelen: Ook 'De tweede cirkel' heeft alweer geleid tot uitgebreide beschouwingen over het commentaar dat de cineast geeft op de veranderende russische samenleving. Maar wie bij deze film op symbolenjacht gaat loopt het gevaar om naar de verkeerde film te kijken. 'De tweede cirkel' is niet alleen beklemmend en spannend, maar ook zo helder als glas. De preoccupatie voor de dood zat al in Sokoerov's eerdere films, zoals in de genoemde 'Dagen der duisternis' en in 'Madame Bovary'. In 'De tweede cirkel' heeft hij afgezien van de mystificerende elementen uit vorige films, en raakt hij met minimale middelen het bot. Nooit eerder in de cinema, die over het algemeen rijk voorzien is van sterfgevallen, is de dood zo pregnant belicht.