De laaste jood in Vinnitsa

In de Volkskrant van gisteren stond een foto van een executie door een Einsatzkommando van de ss, gemaakt in de Oekraïne in 1941. Onder in de foto een deel van een open kuil met een tiental verse lijken. Bovenin de foto een rij mannen, bijna allemaal in uniform, die staan toe te kijken. Rechts bovenin een lid van het commando, de rechterarm gestrekt, pistool in de hand, klaar om te schieten. Rechts boven het midden zit zijn slachtoffer gehurkt op de rand van de kuil, het pistool zo'n dertig centimeter van zijn nek. Het bijschrift bij de foto, geschreven door Hans Aarsman, gaat vooral over de vraag wat zich in het hoofd van de man die op het punt staat te sterven afspeelt. Het kader plaatst 'de laatste jood van Vinnitsa' in het centrum van de aandacht, zowel horizontaal als verticaal precies volgens de gulden snede. Toch betrap ik mij er op dat ik vooral naar de moordenaar kijk. Waarom?
De Einsatzkommandos die achter het Duitse leger aantrokken om bezet gebied 'Judenrein' te maken waren niet succesvol. Hun 'productie' lag niet hoog genoeg en veel leden kregen problemen van psychische aard. Blijkbaar waren er niet voldoende psychopaten voorradig. De nazi's besloten derhalve over te gaan op een meer klinische, minder belastende manier om de jodenvraag op te lossen, met de bekende gruwelijke gevolgen. De gruwel van de 'Endlösung' ligt meer nog dan in het dodental in de gedachte dat het welopgevoede en ontwikkelde west-europeanen nog maar kort geleden mogelijk was om een massamoord te bedenken en uit te voeren. De gruwel ligt niet in de identificatie met het slachtoffer. De gruwel is dat ik niet alleen met voldoende pech de man op de rand van de kuil zou kunnen zijn maar even makkelijk de man met het pistool.